Cmentarze

Georga (Joris) i Jacob Höfnagel, Widok Warszawy ok. 1586 r.

Po lewej stronie kościół/kaplica Zdjęcia z Krzyża oraz szubienica

Lokalizacja: Pólków (Żoliborz, tereny Cytadeli)
Data założenia/likwidacji: nie później niż 1564 r. / ok. 1833 r.
Obszar: 3177,9 m2 (2. poł XVIII)

Historia:

Prestiż cmentarzyka na Pólkowie z założenia był dosyć niski, jeśli w ogóle można o nim mówić. Powstał bowiem "spontanicznie" koło miejskiej szubienicy, gdzie grzebano przestępców. Funkcja miejsca wpłynęła zresztą na nazewnictwo okolicy, określanej jako Łysa Góra lub Góra Szubieniczna. Jak na ironię całkiem niedaleko znajdował się Piękny Brzeg (fr. joli bord - Żoliborz).

Dziś nazwa Pólków (Polków, Pólkowo, Pułków) niewiele komukolwiek mówi, gdyż tereny te zostały zagarnięte pod budowę Cytadeli i przez dziesięciolecia na mapach widniała tylko tajemnicza, pusta plama. Tymczasem nasz cmentarzyk zajmował niewielki trójkąt przy "skrzyżowaniu" ul. Fawory i Gwardii, wchłoniętych właśnie przez Cytadelę¹. Na szczęście jego kształt wraz z zabudowaniami odnotowały starsze plany (np. z 1771 r. czy 1822 r.).

Wracając jednak do czasów zamierzchłych... Jeszcze przed 1564 r. (jak wspomina ówczesna lustracja Mazowsza) wystawiono tam kaplicę św. Krzyża, aby zapewnić skazanym posługę duchową, a zarazem jakoś uświęcić to smutne miejsce. Całość "założenia" możemy podziwiać na widoku Warszawy z ok. 1586 r. (zob. il. obok), gdzie obok niewielkiego kościółka wznosi się solidna szubienica.

W następnych wiekach cmentarz służył nie tylko skazańcom² np. podczas epidemii w l. 1624-1625 było to główne miejsce pochówku ofiar morowego powietrza³. Początkowo - jak podaje Wejnert - przygotowano pewną liczbę grobów i jeden ogólny, ale z czasem poprzestano tylko na masowych mogiłach, gdzie ciała przysypywano ługiem, a następnie dół przykrywano deskami i przysypywano ziemią.

Wbrew pozorom podczas zarazy szubienica na Pólkowie nie stała bezczynnie. Mimo surowych przepisów, które miały przeciwdziałać procederowi rabunku zmarłych, nawet wśród tragarzy zdarzało się bezczeszczenie zwłok. Władza nie znała jednak słowa "przebacz" i podobno, aby nadążyć z wymiarem sprawiedliwości, "mistrzów małodobrych" (tj. katów) sprowadzono z innych mazowieckich miast.

Zygmunt Vogel, Kościół Zdjęcia z Krzyża (gwardiacki), Warszawa

Z biegiem lat status cmentarza przy kościele Zdjęcia z Krzyża powolutku się podnosił. W 1714 r. przy świątyni zamieszkał ksiądz, a dokumenty wizytacji z tego roku dowodzą, iż była ona całkiem bogato przyozdobiona⁴. Jednocześnie dowiadujemy się, iż sama nekropolia nie posiadała ogrodzenia, tylko od wschodu (późniejsza ul. Gwardii) rozpoczęto wznoszenie muru. Ponadto znajdowała się na niej murowana kostnica kryta dachówką (od południa). Wszystko to nasuwa podejrzenie, ze i kościół, i cmentarz były wykorzystywane częściej niż tylko podczas epidemii lub egzekucji.

Tym niemniej w połowie XVIII w. zabudowania były już mocno zrujnowane. I to do tego stopnia, że kuły w oczy Augusta Aleksandra Czartoryskiego (1697-1782)⁵, dowódcę Gwardii Pieszej Koronnej, który kilka lat wcześniej zainicjował budowę koszar właśnie w sąsiedztwie naszego cmentarza i kościółka. Czartoryski zobowiązał się prawie całkowicie sfinansować budowę nowej świątyni pod warunkiem, że w jej murach i na sąsiednim cmentarzu będą za darmo grzebani wojskowi i członkowie ich rodzin.

W 1753 r. rada miejska (posiadająca prawo patronatu nad kościółkiem) zgodziła się wesprzeć finansowo Czartoryskiego. Jednocześnie przydzieliła cmentarz szpitalom św. Ducha i św. Łazarza w zamian za wsparcie budowy nowego kościoła. Marian Gajewski podaje jednak, iż po 1762 r. nekropolia służyła tylko wojskowym, a księdzu służącemu w świątyni wyznaczono nawet pensję porucznika⁶.

Cmentarz zamknięto ok. 1832 r. w związku z budową Cytadeli. Ostateczna likwidacja kościoła i sąsiedniego miejsca pochówków nastąpiła jednak kilka lat później tj. ok. 1837 r. Prochy wojskowych przeniesiono "na cmentarz poza Powązki"⁷, a w miejscu nekropolii wybudowano piekarnię.

© Sowa
13.02.2010

Przypisy:

1. Układ tych uliczek w interesującym nas fragmencie nie uległ zmianie po budowie twierdzy.
2. Aleksander Weejnert, powołując się na Gościniec... Adama Jarzębskiego, podaje, że w 1596 r. pochowano tam przywódcę powstania kozackiego, Semena Nalewajko. - A. Wejnert, Zbiorki o kościele Święto-Krzyskim czyli gwardyackim w Warszawie [w:] A. Wejnert, Starożytności Warszawy : dzieło zbiorowe. T. 5, (Seria druga), Warszawa 1857, s. 204.

   W istocie Nalewajko został ścięty w Warszawie, ale w 1597 r.

3. Na pobliskiej Kępie Półkowskiej utworzono wówczas izolatorium dla chorych, skąd zmarłych przewożono z powrotem na ląd i grzebano właśnie przy kościółku Zdjęcia z Krzyża. W sumie to trochę bez sensu - wozić ludzi w dwie strony: najpierw żywych na wyspę, a potem umarłych z powrotem na stały ląd, ale lepsze to niż wcześniejsza (z 1605 r.) praktyka topienia zmarłych w Wiśle, o której wspomina Aleksander Wejnert. - A. Wejnert, Wiadomość o morowem powietrzu w Warszawie w latach 1624 i 1625 panującym [w:] A. Wejnert, Starożytności Warszawy : dzieło zbiorowe. T. 3, Warszawa 1854, s. 249, przyp. 1.
4. Znajdowało się tam m.in. 28 obrazów, 4 ołtarze (w tym z relikwiami "jakiś" świętych), ornaty, srebra. Kościół, chociaż formalnie był kaplicą filialną parafii NMP na Nowym Mieście, posiadał też stosowne uposażenie, a znaczący jest sam fakt, że w ogóle osadzono przy nim księdza.
5. Marian Gajewski podaje: August Czetrwertyński, co jest ewidentną literówką. - M. Gajewski, Urządzenia komunalne Warszawy : zarys historyczny, (Biblioteka Syrenki), Warszawa 1979, s. 404.
6. M. Gajewski, op. cit., s. 404.

   Aleksander Wejnert twierdzi natomiast, iż dopiero w 1816 r. kościół Zdjęcia z Krzyża został odebrany na użytek wojska i znalazł się w gestii kapelana wojska polskiego ks. Gutkowsiego. - A. Wejnert, Zbiorki o kościele Święto-Krzyskim czyli gwardyackim w Warszawie..., s. 228.

7. Podaję za: M. Gajewski, op. cit., s. 404.

   Marian Gajewski podaje, iż był to teren późniejszych Powązek Wojskowych. Na planie Warszawy z 1831 r. przy drodze do Obozu Artylerii zaznaczono kaplicę (teren tzw. Skalszczyzny). Ponoć już wcześniej grzebano tam powstańców z 1830 r. i... ofiary epidemii z 1831 r. Być może właśnie tam przeniesiono szczątki z cmentarza na Pólkowie.

Źródła

• M. Gajewski, Urządzenia komunalne Warszawy : zarys historyczny, (Biblioteka Syrenki), Warszawa 1979.
• Hasło Kościół pw. Zdjęcia z Krzyża [w:] Architektura przedwojennej Warszawy.
• A. Wejnert, Wiadomość o morowem powietrzu w Warszawie w latach 1624 i 1625 panującym [w:] A. Wejnert, Starożytności Warszawy : dzieło zbiorowe. T. 3, Warszawa 1854, s. 219-292.
• A. Wejnert, Zbiorki o kościele Święto-Krzyskim czyli gwardyackim w Warszawie [w:] A. Wejnert, Starożytności Warszawy : dzieło zbiorowe. T. 5, (Seria druga), Warszawa 1857, s. 200-228.